Wat is inzicht meditatie

Een andere kijk op jezelf

Wat is inzicht meditatie

Meditatie is een verzamelnaam voor vele oefeningen die je kan doen om je geestelijk welzijn te vergroten. Over het algemeen hebben ze als doel dat je geest rustiger, positiever of stabieler wordt. De manier waarop ze dit doen is dat je leert je aandacht ergens op te focussen. Dit kan iets in jezelf zijn, een deel van je lichaam of een bepaald gevoel. Of iets buiten jezelf zoals een spreuk, kaarsvlam of muur.

Door deze aandacht en concentratie kalmeert je geest, roep je een positief gevoel op of maak je jezelf leeg.

Inzicht meditatie gaat over naar je geest zelf leren kijken, niet over hoe je deze op een bepaalde manier kunt gebruiken. Het is een heel andere vorm van aandacht die we gewend zijn en dit maakt het soms moeilijk te begrijpen. Je zult moeten weten waar je mee bezig bent en hoe je dit moet doen, want anders heeft het geen resultaat. Dit kun je trouwens ook omdraaien, als je na een tijdje oefenen geen vooruitgang boekt dan begrijp je de oefening nog niet goed genoeg.

Ik heb veel gelezen over inzicht meditatie, er les in gehad en het elke dag geoefend. Maar toch heeft het me jaren gekost om er achter te komen wat het nou eigenlijk inhield. Ik ervoer geen vooruitgang of verandering en heb vrij lang gedacht dat ik niet geschikt was voor meditatie. Mijn lichaam is van nature niet zo soepel en ik had altijd pijn als ik op mijn meditatiekussen zat. De manier waarop ik oefende was volgens de uitleg en regels, dus het kwam niet in me op om hier iets aan te veranderen.

Blijkbaar heeft de verkeerde manier van oefenen toch nog wél wat opgebracht, want op een gegeven moment kreeg ik het idee om het hele onderwerp van inzicht meditatie eens opnieuw te gaan bekijken. Niet aan de hand van de theorie, maar aan de hand van wat de Boeddha zelf heeft verteld erover. Ik weet niet of je zoiets ooit gelezen hebt, maar het is best moeilijk te begrijpen in de termen die hij destijds gebruikte.

Het was dus nogal een puzzel voordat ik doorkreeg wat hij bedoelde. Aan de hand van deze puzzel zal ik je proberen mee te laten kijken hoe ik heb ontdekt wat inzicht meditatie is, hopelijk helpt dit je in je eigen begrip ervan. Want toen ik het eenmaal op deze manier begreep en uitprobeerde viel alles op zijn plaats. Bleek ik het wel te kunnen, verdwenen de lichamelijke pijnen, kon ik heerlijk in balans op mijn meditatiekussen zitten, boekte ik vooruitgang en kon ik deze oefening toepassen in de rest van mijn leven.

Puzzelstukjes

Het eerste dat me opviel was dat de Boeddha het woord meditatie nooit gebruikte. Hij gebruikte het woord "sati", hierover is veel terug te vinden maar dat wist ik al en had me niet verder geholpen. Gebruikelijke vertalingen zijn onder andere aandacht, achtzaamheid, herinneren, mindfulness of oplettendheid. Hij omschreef sati als "het zout in de gerechten", zout geeft ieder eten meer smaak.

Wat ook opviel was wat sati niet was, want hij gebruikte andere termen voor b.v. concentratie, onderzoek of meditatieve staten. Dus al die andere dingen zijn niet wat hij ermee bedoelt.

De oefening van sati noemde hij "satipatthana", een samenvoeging van de woorden sati en upatthana. Upatthana betekent "naar binnen plaatsen". Het gaat er dus over om de aandacht die normaliter naar buiten is gericht terug te trekken uit de buitenwereld en naar binnen te richten. Satipatthana betekent dus introspectie.

Maar waar kijk je dan naar. Dit wordt "de vier grondslagen van sati" genoemd. Deze grondslagen zijn het lichaam, gevoel, denken en mentale factoren. (meer uitleg hierover vind je in "Hoe oefen je inzicht meditatie")

Allemaal begrijpelijke stukjes van de puzzel, maar deze gaven me nog steeds geen duidelijk beeld van wat inzicht meditatie is. Ik dacht dat ik deze al begreep en oefende. Ik focuste mijn aandacht al jaren op mijn lichaam, lichamelijke gevoelens, emoties en denken, maar boekte geen resultaat. Hoe moet je dit anders doen dan op deze manier, hoe moet je deze oefening dan benaderen.

Hoe de Boeddha de oefening van deze grondslagen omschreef was aanvankelijk nog raadselachtiger. Hij sprak over "het lichaam bij het lichaam zien", "gevoel bij gevoel", "denken bij het denken" en "mentale factoren bij mentale factoren".

Dit bleef ergens hangen in mijn denken, als een raadsel wat in kringetjes rond blijft draaien. "Het lichaam bij het lichaam zien", wat betekent dat...het bleef me intrigeren. Het voelde dichterbij dan alle andere informatie, maar was tegelijkertijd het meest vage van alle andere puzzelstukjes.

Dit is geen puzzel die je met je verstand kunt oplossen, dus het heeft heel wat rondjes afgelegd in mijn denken. Ik probeerde het te begrijpen maar kwam er niet uit, kon er nog steeds geen beeld van krijgen.

De puzzel valt in elkaar

Soms, als al je mentale activiteit is uitgeput, keer je bijna als vanzelf terug naar het simpele. Iets eenvoudigs dat er de hele tijd al was maar wat je in al het ingewikkelde denkwerk finaal over het hoofd hebt gezien. Alsof er een lichtknopje wordt omgezet, zie je het ineens in een bepaald licht, verschuift de manier waarop je naar iets kijkt en wordt alles duidelijk.

Ik heb inmiddels geleerd de uitleg van de Boeddha zo letterlijk mogelijk te nemen, niet te gaan nadenken over wat hij bedoelt. De vraag kwam op wat de woorden "het lichaam bij het lichaam zien" ed nou eigenlijk betekenen. Wat bedoelt hij daar mee als je het zo letterlijk mogelijk neemt. Als je naar de woorden kijkt in plaats van er over na te denken, wat zie je dan.

Wat ik letterlijk ging zien waren de hele zinnen van zijn uitleg, niet alleen stukjes ervan als "lichaam bij lichaam" enz.

Hij gaf veel voorbeelden, en die verwoordde hij allemaal in de zin van 'je bewust zijn van een beweging in je lichaam, je bewust zijn van je gevoelens, je bewust zijn van de gedachten die er in je omgaan, je bewust zijn van de mentale factoren in je geest'.

Als hij dit letterlijk bedoelde dan herhaalde hij niet voor niets steeds 'je bewust zijn van ... in jezelf'. Hier was ik nooit mee bezig geweest, ik had me altijd alleen gefocust op de grondslagen. Over het algemeen heb je dit bewustzijn ook niet. Je geest focust automatisch op een enkel iets, verliest het geheel uit het oog. En bij de meeste meditaties is dit ook wat je oefent.

Op dit punt begon het kwartje te vallen. Het gaat dus niet alleen om de grondslagen, het gaat dus ook over mezelf. Dat ik me bewust ben van wat er in 'mijn' lichaam en geest afspeelt. De grondslagen zijn de delen, het geheel ben ik. Letterlijk dat ik me van mezelf bewust ben en dat er een beweging of lichamelijk gevoel in mijn lichaam is, mezelf bewust ben terwijl er een emotie of gedachte in mijn geest is.

Het missende deel in mijn begrip was het bewustzijn van mezelf! De sleutel zat in het geheel, niet in delen. Mijn bewustzijn juist te verbreden in plaats van te vernauwen. Te oefenen om dit breed te houden en niet in de vernauwing meegezogen te worden. Bewust te worden van mijn hele zelf.

Voor je verstand misschien nog moeilijk om te bevatten, maar het is niet zo'n ingewikkeld principe. Stel je voor je zit in de bioscoop en kijkt naar een film. Leg je focus dan eens in de stoel achter je, en kijk naar jezelf hoe je naar de film aan het kijken bent. Hoe je er bij zit, hoe je reageert op de film, welke gedachten en gevoelens je er bij hebt. Als je vanuit een verbreed bewustzijn kijkt hoef je niet na te denken over jezelf, je ziet jezelf. Als je in een spiegel naar jezelf kijkt zie je vanzelf hoe het met je is, daar hoef je niet over na te denken. Nadenken verstoort juist dat je gewoon naar jezelf kan kijken.

Inzicht meditatie gaat tegen de neiging in om je ergens op te focussen, want hierdoor verminderd je zelfbewustzijn juist. Omdat het zo tegen de gebruikelijke stroom van je geest ingaat is het lastig te begrijpen en heb je vaak wat oefening nodig om deze vorm van aandacht aan te leren en vast te houden.

De Boeddha noemt het ontwikkelen van satipatthana de belangrijkste geestelijke oefening van allemaal. Het is de meest liefdevolle aandacht die je voor jezelf kunt hebben en geeft je gegarandeerd meer inzicht in jezelf. Dit zet innerlijke veranderingen in gang die je met je verstand niet voor mogelijk had gehouden, ieder inzicht helpt je weer een stapje verder om je lichter te voelen en beter in je vel te zitten.

Peter van Santen, dec 2021